Tarikatlerin Doğuşu

Hicrî ikinci asrın sonlarına doğru intişâra başlamış olan tarikatlerin
an'ane ile silsilelerinin cihâryâr-ı güzîne ve Hazret-i Fahr-i Alem
sallallahu aleyhi ve sellem Efendimize kadar dayandığı rivayet
edilmektedir.
Tasavvufun doğuşundan, tarikatlerin intişarına kadar geçen zamanı tasnife tabi tutacak olursak, şu devreleri müşahede ederiz:

a) Tarikat öncesi tasavvuf,

b) Şahıslar etrafında sistemli ve teşkilatlı bir şekilde gelişen tasavvuf.

Tarikat öncesi tasavvufun umumî manzarası, Kur'an-ı Kerim'in
hükmünde ve Peygamber Efendimizin izinde gitmekle yetinmekten yani
zühdden ibarettir. Bu devirde sofîler azdır. 1
İlk sofîler
Bu devir sofîlerinden en evvel manaları bildiren Hasan Basri'dir.
En evvel işaretleri ibare ile beyan eden ve Mısır'da en evvel ahval ve
makamat hakkında söz söyleyen Zünnûn Mısrî'dir. En evvel fena ve bakâ
hakkında söz söyleyen ve "tasavvuf dili" namını alan Ebû Saîd
el-Harraz'dır Bağdad'ta en evvel tevhid hakkında söz söyleyen Seriyy-i
Sakatî'dir. Makamat yani ariflerin mezhebleri hakkında söz söylemeyen
Ebû Cemre Muhammed bin İbrahim'dir. En evvel Horasan'da ahval hakkında
söz söyleyen Şakik Belhî'dir. İlk tasavvuf cereyanı uyandıran Fudayl
bin İyad'dır. 2 Merv şehrinde en evvel ahvâlden bahseden Ebû'l-Abbas
Kasım bin Seyyâr el-Mervezî idi. Nişabur'da tasavvuf, Ebû Ali Muhammed
bin Abdi'l Vahhâb Sekafî ile zahir olmuştur. Nişabur'da Melamiyye
tarikatini neşreden Hamdun Kassar'dır. 3 Şiraz'da ahval ve sofiyye'nin
mertebelerini neşreden Ebû'l-Abbas Ahmed bin İmrân'dır. Camilerde alenî
olarak tasavvuf dersi veren Yahya bin Muaz Razî'dir. Suriye'de tasavvuf
İbrahim Edhem ile başlamıştır. 4
Risale-i Kuşeyrî'ye göre başlıca sofiyye:

İbrahim bin Edhem, Zünnûn Mısrî, Ma'rûf Kerhî, Seriyy-i Sakatî,
Bişr-i Hafi, Ebû Yezid Bistamî, Cüneyd Bağdadî dahil olmak üzere seksen
üç tanedir.
Tasavvufun şahıslar etrafında sistemleşerek, teşkilatlı bir
şekilde yayılma devri, takriben hicrî beşinci asırda başlamıştır. Bu
devirde müessisler (tarikat kurucuları) ve müceddidler (kol kuranlar)
önemli bir rol oynamışlardır.
Oniki büyük tarikat
Bu devirde tasavvuf büyük şahsiyetler elinde sistematik bir hale
getirilmiş, dergahlar, hankâhlar etrafında teşkilatlanmış olarak
görülür. İlk devrede ekilen manevî tohumlar geniş sahalara
serpilmiştir. Böylece İslam dininin yayıldığı hemen her yerde büyük
şahsiyetler yetişmeye başlamıştır. 5
Basra ve civarında başlayan tasavvufî hareketler, daha sonraları Türkistan'da sistemli bir şekilde gelişmeye devam etmişti

Mâruf olan tarikatleri oniki diyenler vardır. Bunların ve kurucularının isimleri sırasıyla aşağıya alınmıştır:

1. Kadiriyye: Abdü'l-Kadir Gîlanî,

2. Yeseviyye: Ahmed Yesevî,

3. Rıfâiyye: Ahmed Rıfaî,

4. Kübreviyye: Necmüddin Kübra,

5. Medyeniyye: Ebü'l-Medyen Şuayb bin el-Hüseyin,

6. Desûkiyye: İbrahim ed-Desûkî,

7. Bedeviyye: Seyid Ahmed Bedevî,

8. Şazeliyye: Ebû Hasan Takıyyiddin Ali bin Abdillah eş-Şâzelî,

9. Ekberiyye: Muhyiddin İbnü'l Arabî,

10. Mevleviyye: Celaleddin Rumî,

11. Sa'diyye: Sa'deddin Muhammed el-Cebbâvî,

12. Nakşibendiyye: Bahâuddin Nakşibend.

Bu tarikatlar ve şûbelerinden memleketimizde vaktiyle;

Kâdiriyye'nin: Eşrefiyye,

Ekberiyye'nin: Melamiyye, Melamiyye-i Bayramiyye, Halvetiyye,

Halvetiyye'nin: Rûşeniyye, Gülşeniyye, Sünbüliyye, Şa'baniyye, Uşşâkiyye,

Melamiyye'nin: Celvetiyye,

Celvetiyye'nin: Mısriyye, Cerrâhiyye, Bekriyye, Selâmiyye,

Desûkiyye'nin: Zeyniyye... Kolları yaygın idi.

1_ K. E. Kürkçüoğlu, Tasavvufa Dair.

2_ Şakik Belhî ve Fudayl bin İyad, İmam-ı A'zam'ın talebeleridir.

3_ Melamiyye, levmedenin levminden
(çekiştirenlerin, azarlayanların kınamalarından) çekinmeden, korkmadan
iyi ameller işleyen ancak yaptıklarını gizleyerek, kendilerini avamdan
alelâde kimseler olarak gösterenlerin yolu.
4_ Türk-İslam Ansiklopedisi.

5_ K. E Kürkçüoğlu, aynı yazı.

**Alıntı**